Een voorziening voor infiltreren, bufferen en afvoeren

Bij een wadisysteem stroomt het water van de daken en de wegen niet in de riolering maar via bovengrondse goten en/of greppels in de wadi. Wadi’s kunnen deel uitmaken van de groene infrastructuur van een stad en een bijdrage leveren aan de vergroting van de biodiversiteit.

Een wadi is een beplante greppel met een doorlatende bodem. De bovenlaag bestaat uit beplante verbeterde grond. Eronder bevindt zich een in geotextiel ingepakte koffer die gevuld kan zijn met grind, lavasteen of gebakken kleikorrels. Deze materialen hebben veel tussenruimte waardoor het regenwater kan afstromen. Om dichtslibben en doorworteling te voorkomen is de koffer in geotextiel ingepakt. Onder in de koffer bevindt zich een infiltratie/drainbuis. Om overstroming van de wadi tijdens sterke regenval te voorkomen is de wadi voorzien van slokops. Dat zijn overloopvoorzieningen die direct op de infiltratie/drainbuis zijn aangesloten. Een regenbui infiltreert via de greppel en de koffer in de bodem. Als het water boven het niveau van de slokop stijgt, stroomt het water via de slokop naar de drain. De wadi moet zo gedimensioneerd zijn dat dit maximaal eens in de twee jaar voorkomt. Als de drain en de slokop beide gevuld zijn functioneert de wadi als een bovengrondse afvoer en wordt het water direct naar het oppervlaktewater afgevoerd.

Wadi’s zijn over het algemeen zo gedimensioneerd dat een heftigere regenbui infiltreert binnen een etmaal. Dat de wadi functioneert als een bovengrondse afvoer zal maar één keer in de 25 jaar voorkomen. Een wadisysteem moet dus altijd aan oppervlaktewater gekoppeld zijn. Het drainagesysteem heeft ook de functie om water uit een gebied met een grondsoort met weinig infiltratiecapaciteit naar gebieden met een betere infiltratiecapaciteit te vervoeren.

De infiltratie/drainbuis in de koffer werkt in de winter bij hoge grondwaterstanden ook als drainage. Om gebruik te kunnen maken van de drainfunctie en om de grondwaterstanden te kunnen reguleren kan het wadisysteem uitgebreid worden met pomp-/inspectieputten van waaruit het drainwater afgevoerd kan worden. De doorlatendheid en de grondopbouw verschilt sterk per locatie en zelfs op een locatie. Vóór een keuze voor een wadisysteem als regenwaterafvoer moet er duidelijkheid zijn over de bodemopbouw en de grondwaterstanden.

Tegenwoordig zijn er meer dan 500 woonwijken met wadi’s verspreid over heel Nederland, vooral bloemkoolwijken, vernieuwingswijken en villawijken. Verder blijkt uit onderzoek dat wadi’s ook bij extreme weersomstandigheden zoals droogte en in laag Nederland met gemiddeld hoge grondwaterstanden en lage doorlatendheid van de grond goed blijven functioneren. En als bergingsvoorziening kunnen bijvoorbeeld ook kratten en dergelijke worden toegepast.Boogaard en Roest, 2020

Bij toepassing van een wadisysteem is bovengrondse afvoer praktisch in vrijwel alle situaties noodzakelijk omdat de grootste delen van Nederland vrij vlak zijn en de grondwaterstanden vrij hoog. Een ondergronds afvoersysteem voor hemelwater ligt te diep om een goede aansluiting op het wadisysteem te kunnen maken. De maximale grondwaterstand voor de aanleg van een wadisysteem is -1,5 m, bij voorkeur zelfs -2 m (zie doorsnede). Wegen met meer dan 1000 voertuigen per etmaal moeten altijd op de riolering aangesloten worden.

Het voor de aanleg van een wadisysteem benodigde oppervlak is circa 10% van het totaal aangesloten verharde oppervlak van een nieuwbouwwijk. Bij dit percentage is het gebruik van natuurvriendelijke, flauwe taluds meegenomen. Uit ervaringen in Enschede blijkt dat het talud van een wadi niet steiler dan 1:3 kan zijn in verband met het maaien. Het wadisysteem kan gecombineerd worden met groenvoorzieningen in de wijk. Hierdoor nemen wadi’s en groenvoorzieningen samen niet meer ruimte in beslag dan de gebruikelijke groenvoorziening in een wijk. Boogaard et al., 2006

Natuurvriendelijke wadi

Door wadi’s met een meer aangepaste vegetatie te beplanten kunnen wadi’s een grotere rol spelen bij het bevorderen van de biodiversiteit in de stad en krijgen ze een meer diverse, aantrekkelijkere verschijning.

Meer natuurlijk vormgegeven wadi’s kunnen een rol spelen als ecologische verbindingszone in de wijk en in de stad. Hierbij is vooral van belang dat de vegetatie hoog opgaand is om dekking te bieden voor zich verplaatsende kleine zoogdieren, amfibieën en insecten zoals dagvlinders en sprinkhanen. Een bewust vormgegeven en aaneengesloten groenblauwe dooradering van de stad is van grote betekenis voor de stedelijke biodiversiteit en leefkwaliteit.

In tegenstelling tot wat nu gebruikelijk is, zou in wadi’s meer gebruik gemaakt kunnen worden van planten die gewend zijn aan wisselende waterstanden die van nature in beekdalen en aan oevers voorkomen. Tegenwoordig wordt voornamelijk gekozen voor robuuste grasmengsels die goed bestand zijn tegen betreding en langere periodes van droogte. Het grasmengsel kan weer minder goed tegen langere periodes van nattigheid. Een meer gevarieerde aanplant, met gras om op te spelen en met hogere beplanting voor de diversiteit van flora en fauna, zal de wadi’s nog aantrekkelijker maken. Wadi’s vervullen dan meer functies dan alleen waterbeheer. Een meer diverse beplanting zorgt voor een beter doorwortelde bodem die op de lange termijn beter doorlatend blijft. Wel wordt de opslagcapaciteit ongeveer 1% (dus verwaarloosbaar) kleiner door het toegenomen plantenvolume.

Meer natuurlijke wadi’s vragen een ander onderhoud. Terwijl met een grasmengsel ingezaaide wadi’s minimaal eenmaal per week in het groeiseizoen (26 keer per jaar) gemaaid moeten worden vraagt een meer natuurlijke wadi minder regulier onderhoud maar meer aandacht met betrekking tot zwerfvuil. Boogaard et al., 2003

SOORTEN DIE KUNNEN WORDEN TOEGEPAST IN EEN NATUURLIJKE WADI

Houtige gewassen (bomen en heesters)

Zwarte els, Diverse soorten wilgen, Gewone vlier.

Helofyten

Grote waterweegbree, Zwanebloem, Riet, Mattenbier, Grote lisdodde, Kleine lisdodde.

Hoger opgaande plantensoorten (geen helofyten)

Gewone engelwortel, Kleine watereppe, Knoopkruid, Wilgenroosje, Koninginnekruid, Moerasspirea, Moeraswalstro, Veldlathyrus, Moerasrolklaver, Gewone kattenstaart, Watermunt, Moeras-vergeetmijnietje, Grote egelskop, Poelruit, Grote valeriaan.

Overige plantensoorten (laag blijvend)

Kruipend zenegroen, Pinksterbloem, Penningkruid, Egelboterbloem, Blauw glidkruid, Grasmuur, Zeegroene muur, Beekpunge, Gewone ereprijs. </Boogaard et al., 2006a>

Positieve effecten

Wateropgave

Wadi’s zijn een uitstekend middel om het stedelijke watersysteem te verbeteren. Een goed ontworpen wadisysteem buffert en infiltreert regenwater; hierdoor worden overstorten geminimaliseerd, de oppervlaktewaterkwaliteit verbeterd en verdroging beperkt. In tijden van grondwateroverlast kunnen wadi’s als een drainagesysteem functioneren.

Hittestress

Een wijk met een wadisysteem beschikt over een groenblauwe dooradering die een bijdrage kan leveren aan de voorkoming van hittestress. Door een bewuste aanplant langs de wadi’s kan het effect hiervan opgevoerd worden.

Luchtkwaliteit

Wateroppervlakken en vegetatievlakken hebben een beperkte positieve uitwerking op de luchtkwaliteit en met name fijnstofbinding.

Participatie

Bij het toepassen van een wadisysteem in de woonomgeving moeten de bewoners vooraf en blijvend geïnformeerd worden. Uit de evaluatie van het wadisysteem in Enschede bleek dat een goede voorlichting voor een grote mate van acceptatie en een bewuster gebruik van schoonmaakmiddelen en ander milieuverontreinigende stoffen zorgt. In nieuwbouw en herstructureringssituaties zullen burgers betrokken moeten worden bij de planning en aanleg van het wadisysteem. Het wadisysteem zelf wordt bij voorkeur in openbaar gebied aangelegd. De toevoergoten die het water bovengronds van de hemelwaterafvoer naar de wadi brengen, lopen voor een deel over particulier gebied. Over de vormgeving, de aansluitingen van particulier naar openbaar gebied en het onderhoud van het particulier gebied moeten afspraken met de bewoners gemaakt worden. De ervaringen met het wadisysteem van de wijk Oikos in Enschede dat gedeeltelijk op privéterreinen is gerealiseerd, zijn minder goed. Het beheer door particulieren of het beheer op gebied van particulieren is kwetsbaar.

Belevingswaarde

Over het algemeen worden groen en water door bewoners als positief ervaren. Dit geldt ook voor de wadisystemen. Wadi’s met een meer diverse beplanting worden nog positiever beoordeeld. Wadi’s met afwisselend gras en meer diverse beplanting kunnen als bloemrijke slingers door de wijk ervaren worden. Wadi’s moeten wel goed onderhouden worden omdat ze anders door zwerfvuil en hondenuitwerpselen snel kunnen vervuilen. Aan te raden is om speciale hondenuitlaatplaatsen te realiseren.

Samenwerking

Omdat een wadi een groenvoorziening combineert met een regenwaterbergings- en afvoervoorziening zijn vanaf het ontwerp tot de realisatie en gedurende de gehele verdere levensduur van een wadi meerdere gemeentelijke disciplines bij de wadi betrokken. En daarbij komen ook nog waterschap, ontwikkelaars, woningeigenaren en bewoners. Dit vereist afstemming niet alleen op budgettair gebied en wat aansprakelijkheden betreft maar ook tijdens de uitvoering van het onderhoud. Terwijl het grootste succespotentieel van een wadi bij de combinatie van functies ligt, ligt daar ook de grootste faalkans; hoofdstuk 10 van [Boogaard et al, 2006] inventariseert de mogelijke knelpunten gedurende het planproces van initiatieffase tot beheerfase.

Beheer

Om dichtslibben en verontreiniging te voorkomen worden in Enschede twee keer per jaar bladafval en zwerfvuil verwijderd, de slokoppen leeggezogen en één keer per jaar de drainage schoongespoten. Met het strooibeleid moet rekening gehouden worden met het wadistelsel. Meestal is dat geen probleem omdat de hoofdwegen op het rioolstelsel aangesloten zijn. Met gras ingezaaide wadi’s moeten gemiddeld eens in de twee weken gemaaid worden, natuurlijke wadi’s twee keer per jaar. Het gras hoeft niet afgevoerd te worden; het organisch materiaal van de natuurlijke wadi wel. Over het jaar gezien is de met gras ingezaaide wadi met betrekking tot het maaien vier keer zo duur als de meer natuurlijke wadi. Boogaard et al., 2006

Groot onderhoud zal nodig zijn als de wadi niet meer goed functioneert. Zo raakt de toplaag in de loop der jaren vervuild door verweer en uitspoeling van de aangesloten verharding en moet deze bij een groot onderhoud gereinigd worden; aanbevolen wordt elke vijf jaren de bodemkwaliteit van de toplaag te onderzoeken. Ook kan het geotextiel rond de bergingsvoorziening dichtgeslibt raken en vervangen moeten worden. Onderhoud en monitoring zijn essentieel om ongewenst functioneren te voorkomen. Boogaard en Roest, 2020

Kosten

Algemeen kan gesteld worden dat de aanleg van een regenwaterriool 50% duurder is dan van een wadisysteem per aangesloten m². In onderhoud is het wadisysteem 40% duurder. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de kosten voor onderhoud van wadi’s voor een deel onderhoud en beheerskosten van groen zijn die ook bij een conventionele RWA gemaakt worden. Bij toepassing van natuurvriendelijke wadi’s zijn de kosten door een lagere maaifrequentie (2x in plaats van 26 x per jaar) lager. Boogaard et al., 2006

Literatuur

• Boogaard F., Roest A.; Leren van twintig jaar wadi’s in Nederland; Land+Water, 2020
• Boogaard F., Jeurink N. & Gels J.; Vooronderzoek natuurvriendelijke wadi’s, inrichting, functioneren en beheer, RIONED/Stowa, Utrecht/Ede, 2003
• Boogaard F., Bruins G., Wentink R.; Wadi’s - Aanbevelingen voor ontwerp, aanleg en beheer; Stichting RIONED, Ede, 2006