Noorderkwartier Oost in Leiden is een oude wijk met smalle straatprofielen, weinig groen en een mengeling van sociale woningbouw en particuliere woningen in voornamelijk laagbouw. De openbare ruimte in deze wijk wordt heringericht en de riolering wordt er vernieuwd. Leiden is partner in het Europese SPONGE2020 klik hier project. Noorderkwartier Oost is één van de drie SPONGE2020 pilotprojecten van Leiden. De focus van SPONGE2020 is klimaatadaptatie en participatie. De resultaten van het project, de technische- en ruimtelijke oplossingen en de aanpak van de bewonersparticipatie zullen als voorbeeld dienen voor toekomstige projecten in Leiden en elders.

Uitdaging

De wijk kampt met wateroverlast bij hevige regenval. Tegelijkertijd kampt de wijk met bodemdaling en stijgende grondwaterstanden. Voor het verwerken van de regenval is de wijk grotendeels afhankelijk van het rioleringssysteem: slechts 13% van de regen infiltreert in de ondergrond. De wijk is  sterk verdicht en heeft  weinig groen; dit betekent veel risico op hitteoverlast tijdens hete periodes.

Om wateroverlast na hevige regenbuien in de toekomst te voorkomen en hitteoverlast te beperken wordt er een ontwerp voor de herinrichting gemaakt met aandacht voor vergroening en waterbergende maatregelen. Binnen het project worden deze maatregelen op toepasbaarheid, acceptatie en efficiëntie getoetst. De bewoners zijn door middel van een uitgebreid participatietraject bij de herinrichting betrokken.

Aanpak

Gestart is er met het maken van een ruimtelijke analyse van de wijk. Gekeken is onder andere naar de eigendomsverdeling, straattypes, wateroverlast en risico op hitte.

Op basis van de verschillende straatbreedtes zijn er drie principeoplossingen bedacht voor de straten: de groene waterbergende straat, de blauwe waterbergende straat en de oranje waterafvoerende straat. Waar mogelijk qua ruimte zijn speciale waterbergende speelplekken en/of pleintjes ontwikkeld.

Deze principeoplossingen zijn besproken tijdens de bewonersbijeenkomsten en in een expertmeeting.

• Groene waterbergende straat (13-15m)

De bredere straten worden als groene waterbergende straten ingericht. Dat betekent dat er ruimte is voor meer bomen met grotere boomspiegels,  raingardens en geveltuinen die bijdragen aan het beperken van hitte en het vergroten van biodiversiteit. De raingardens dragen daarnaast bij aan de infiltratie van regenwater en de bomen versterken de ruimtelijke structuur van de wijk.

• Blauwe waterbergende straat (9-12m)

Dit is een straat met bomen tussen de parkeerplaatsen. Geveltuinen vergroenen de straat en vergroten de biodiversiteit. Regenwater kan worden opgeslagen op straatniveau tussen de  verhoogde stoepen.

• Oranje watertransporterende straat (6-8m)

De  smalle straten bieden nauwelijks ruimte voor maatregelen voor de opvang van regenwater. De focus ligt bij deze smalle straten op het transporteren van het regenwater naar nabij gelegen oppervlaktewater zoals de Singel. De verhoogde stoepen zorgen er ook hier voor dat het regenwater op straat blijft en niet tot wateroverlast in de huizen leidt. Ook in deze straten zijn geveltuinen mogelijk.

• Speciale klimaatbestendige speelplekken en pleintjes

Op deze plekken worden verblijven en spelen, met groen en waterberging gecombineerd. Hier is ruimte voor extra grote klimaatbomen die schaduw bieden en een verkoelend effect hebben.

Naast de principeoplossingen voor de straattypes is er een maatregelenmatrix met mogelijke klimaatadaptieve maatregelen ontwikkeld. In de matrix werden de verschillende maatregelen beoordeeld op aspecten zoals effectiviteit tegen wateroverlast, tegen hitteoverlast, kosten, beheer en acceptatie. Tijdens de expertmeeting werden de maatregelen besproken.

Participatieproces

In januari 2018 is gestart met een participatieproces met alle stakeholders: bewoners, ondernemers en corporaties.  Doel was deze stakeholders bewust te maken van de noodzaak van klimaatadaptieve maatregelen, zowel in de openbare ruimte als op particulier terrein zoals daken en tuinen.  Immers 55% van de wijk is in bezit van particulieren en woningbouwverenigingen.

Om bewustwording te bereiken over de gevolgen van klimaatverandering op de wijk en kennis te delen omtrent mogelijke klimaatadaptieve maatregelen is iedere bijeenkomst gestart met een mini-cursus klimaatadaptatie. Daarna volgde de ontwerpworkshop met de bewoners. Tijdens deze co-creatie bijeenkomsten is samen met de deelnemers gekeken naar de meest geschikte ontwerpuitgangspunten voor de wijk.

De woningbouwverenigingen werden voor alle participatiebijeenkomsten uitgenodigd. De gemeente Leiden en de woningbouwverenigingen hebben afspraken gemaakt met betrekking tot vergroenen (Prestatieafspraken 2019). Tijdens de participatiebijeenkomsten werd niet alleen over klimaatadaptieve herinrichting van de openbare ruimte gesproken maar werd ook aandacht besteed aan maatregelen die bewoners maar ook de woningbouwverenigingen kunnen nemen, bijvoorbeeld door hun dak of tuin te vergroenen.

Startbijeenkomst

De startbijeenkomst voor alle bewoners van de wijk vond plaats op 16 januari 2018. Bewoners werden door middel van een miniworkshop ‘Klimaat’ over de te verwachten klimaatverandering en de noodzaak van klimaatadaptatie geïnformeerd. Er werd in groepen gewerkt met een speciaal ontwikkeld ontwerpspel: bewoners konden met behulp van maquettes zelf verschillende straattypes ontwerpen. Er werd gewerkt volgens de  wereldcafé-methode. Zie voor het videoverslag:

Voor het vervolgtraject konden bewoners zich bij de startbijeenkomst aanmelden voor een klankbordgroep.

Expertmeeting

Tijdens de expertmeetings in maart met de ontwerper, de rioolbeheerders en de klimaatexperts werden alle maatregelen van de maatregelenmatrix besproken en de meest kansrijke maatregelen geselecteerd voor implementatie in de wijk. Er werd een nota van uitgangspunten opgesteld: bij de eerste bijeenkomst een longlist, bij de tweede bijeenkomst een shortlist.

Klankbordgroep

Voor de eerste bijeenkomst van de klankbordgroep op 15 mei 2018 werden vertegenwoordigers van bewoners en woningbouwverenigingen uitgenodigd.Om het ijs te breken en een ontspannen positieve sfeer te creëren werd gestart met een eenvoudige maaltijd en een kennismakingsspel.  Na de maaltijdwerd de miniworkshop ‘Klimaat’ herhaald. De ontwerpprincipes werden gepresenteerd door de ontwerpers. Met een maquette op schaal werd op bouwblokniveau in groepjes met deze ontwerpprincipes gewerkt onder begeleiding van een professional. De resultaten van de klankbordgroep werden meegenomen in het ontwerpproces. Op 12 juni 2018 werd opnieuw een bijeenkomst voor de klankbordgroep georganiseerd.

Bijeenkomst in de straat voor bewoners van fase 1 (6 juni 2018)

Om meer bewoners te bereiken ook die die niet bij eerdere bijeenkomsten waren, werd een activiteit in de straat georganiseerd in partytenten. Vijf professionals (klimaatprofessional, ontwerpers, en projectleiders) zijn in gesprek gegaan met de bewoners op basis van drie alternatieve ontwerpen. In één van de tenten kon geëxperimenteerd worden: er was een watertafel waar kinderen spelenderwijs konden kennis maken met klimaatadaptatie. Ook was er een minitentoonstelling met betrekking tot klimaatverandering en klimaatadaptatie.

Door van deur tot deur uit te nodigen werden de bewoners naar de tenten gelokt.

Videoverslag:

Bijeenkomst voor de hele wijk (5 november 2018)

Bij deze wijkbijeenkomst werd de nota van uitgangspunten met de ontwerpprincipes aan de wijk gepresenteerd. Om de noodzaak van klimaatadaptatie te onderbouwen is een animatiefilmpje gemaakt en vertoond.  Er was een informatiemarkt voor bewoners en woningbouwverenigingen met informatie over onder meer duurzame energie, zonnepanelen, groene daken, vergroenen van achtertuinen, de aanleg van geveltuinen, het adopteren van boomspiegels door bewoners en deelauto’s. Voor het animatiefilmpje:

Zie hier het videoverslag van de avond:

Schouw

Op 9 november 2018 vond een schouw met de bewoners plaats: gezamenlijk werd in de wijk een inventarisatie gemaakt van locaties voor vergroening.

Tuinenwedstrijd en actie ‘Tegel eruit, plant erin’

Om bewoners te enthousiasmeren om aan de slag te gaan met klimaatadaptatie in hun tuin of op hun dak is een tuinenwedstrijd georganiseerd; een klimaatadaptieve metamorfose van de winnende tuin was de hoofdprijs.

Videoverslag:

Tijdens de actie ‘Tegel eruit, plant erin’ konden bewoners stenen inruilen voor een plant.

Communiceren van de resultaten van de participatie tot nu toe

De input verkregen uit het participatietraject is verwerkt in een Nota van Uitgangspunten en een document ‘Vraag en antwoord’ dat bewoners op de projectpagina van de gemeente Leiden kunnen inzien en downloaden. De meeste input ging over wateroverlast, groen in de wijk, vergroening van stenige speelplekken, toegankelijkheid, parkeren, en vragen over de concreet, door de gemeente te nemen, specifieke maatregelen in specifieke straten.

Conclusies en aanbevelingen

Het Sponge2020 project Noorderkwartier Oost heeft geleid tot een breed gedragen klimaat-adaptieve aanpak.

De intensieve participerende activiteiten hebben bijgedragen aan meer bewustzijn met betrekking tot de noodzakelijke klimaatmaatregelen, en het besef van het belang van een eigen bijdrage.  Particuliere inzet heeft inmiddels geleid tot aanzienlijk meer groen in de wijk.  Ook de woningbouwverenigingen kiezen bij hun renovatieprojecten voor klimaatadaptieve maatregelen zoals groene daken, regentonnen en groenere tuinen.

De ervaringen binnen deze pilot leveren de volgende tips en aanbevelingen voor bewonersparticipatietrajecten op:

• maak een prikkelende bewonersbrief
• creëer een gezellige, informele sfeer
• leg steeds weer uit waarom klimaatadaptieve maatregelen nodig zijn
• gebruik eenvoudige taal en herkenbare plaatjes/foto’s
• maak tijdens bijeenkomsten veel ruimte voor persoonlijk contact met bewoners, bijvoorbeeld door een bijeenkomst te starten met samen eten
• onderhoud ook buiten de bijeenkomsten persoonlijk contact
• ga naar de mensen toe, laagdrempelig.  Zet bijvoorbeeld een partytent in de straat, en ga van  huis naar huis om de mensen te informeren en uit te nodigen.
• maak gebruik van bestaande netwerken in de buurt, stimuleer het ontstaan van nieuwe netwerken
• samen aan de slag met bijvoorbeeld maquettes, een watertafel, acties zoals tegel-eruit-plant-erin
• stimuleer dialoog tussen bewoners onderling
• haak aan bij andere initiatieven
• zorg voor positieve sfeer in de buurt